Đền Lời xã Vĩnh Lại di tích cấp quốc gia - Xếp hạng năm 2004
Di tích Quốc gia đền Lời
Đền Lời thuộc thôn Lời, xã Vĩnh Lại ( nay là khu 2 xã Vĩnh Lại) thờ Tản Viên Sơn Thánh, một nhân vật lịch sử huyền thoại thời Hùng Vương dựng nước, là con rể Vua Hùng thứ 18, người anh hùng trong cuộc đấu tranh chống thiên tai, chinh phục đồng bằng; là thủ lĩnh tiêu biểu trong cuộc chiến Hùng Thục, được dân gian tôn thờ là “Thượng đẳng tối linh thần” “Đệ nhất phúc thần”, đứng hàng đầu trong Tứ bất tử của người Việt.
Đền Lời được xây dựng vào thời Hậu Lê, thế kỷ thứ XVII, trải qua nhiều lần trùng tu vào thời Nguyễn, đến nay cơ bản bảo lưu được kiến trúc cổ có giá trị về lịch sử, nghệ thuật mang sắc thái của kiến trúc cổ thế kỷ XVIII - XIX. Ngôi đền quay theo hướng Tây Bắc, trước kia kiến trúc theo lối “Nội tam, ngoại quốc”, hiện tòa Tiền tế đã hư hỏng. Mặt bằng kiến trúc hiện nay của đền Lời theo kiểu chữ Nhị, gồm hai tòa: Trung cung và Hậu cung, 3 gian 2 dĩ, kiểu nhà 2 mái, tường hồi bít đốc, mái lợp ngói mũi cổ kính, khẩu độ giữa các bộ vì kèo hẹp, tạo cho lòng mái khum hình lòng thuyền úp.
Tòa Trung cung có mặt chính diện thông thoáng với 5 khuông cửa bức bàn kiểu thượng song hạ bản, bộ khung gỗ với hệ thống cột gỗ được kê lên đá tảng, bộ vì được kết cấu “Thượng chồng rường - hạ kẻ”, các cấu kiện trên bộ khung gỗ được trạm khắc trang trí họa tiết mây cụm, hoa lá…. Trên các đầu nghé khắc tên các giáp đã tham gia tu sửa đền. Mặt sau Trung cung không làm cửa, để thông thoáng với sân. Nối hai đầu của Trung cung với hậu cung là hai nhà hành lang nhỏ được xây dựng theo kiểu nhà vuông, hai tầng 8 mái, mái lợp ngói âm trên mái, cửa vòm, tạo một không gian rộng rãi, thông thoáng.
Tòa Hậu cung có 3 khuôn cửa bức bàn 4 cánh, bộ khung gỗ có 4 hàng chân cột. Các bộ vì được kết cấu theo lối “Thượng giá chiêng - hạ kẻ” và “ Thượng chồng rường - hạ kẻ”. Gian giữa Hậu cung bưng ván, tạo cửa ngách ngăn vách với các gian bên, xây bệ, bài trí ban thờ, phía trên nóc có ván trần sơn thếp vẽ rồng mây.
Di tích đền Lời bảo lưu hệ thống cổ vật, di vật phong phú về loại hình và chất liệu có giá trị lịch sử, mỹ thuật, nghệ thuật chạm khắc gỗ cổ, tiêu biểu là các cổ vật mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII như: Nghi môn gỗ chạm khắc theo đề tài “Tứ quý” và khắc các bài thơ chữ Hán “Đằng Vương Các” của nhà thơ Vương Bột (thời Đường) tả cảnh đẹp của bốn mùa xuân, hạ, thu, đông theo thể thơ Ngũ môn tứ cú và Thất ngôn tứ cú, với những thú vui tao nhã của người xưa; tài liệu Hán Nôm “Thần tích thôn Lời”; bản sao 26 đạo sắc (bản gốc lưu tại Viện Hán Nôm Hà Nội), trong đó, đạo sắc có niên đại sớm nhất vào triều Lê: “Đức Long ngũ niên - năm 1633” và đạo sắc có niên đại muộn nhất vào triều Nguyễn: “Duy Tân tam niên - năm 1909).
Lễ hội truyền thống di tích đền Lời được tổ chức vào ngày 15 tháng Hai cúng tế bằng lợn đen tuyền, rước sắc, chơi cờ tướng và hát nhà tơ.